ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΝΑΩΝ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:   ΑΝΤΙΑΙΡΕΤΙΚΟΣ

Ο ναός του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό

ΓΛΥΠΤΙΚΗ

Σε αντίθεση με την Βυζαντινή γλυπτική των ναών που είναι καθαρά διακοσμητική, αφού αναπαριστά κλήματα με σταφύλια, κιονόκρανα με ανεμιζόμενα φύλλα, ακανθώδη φύλλα κ.λ.π., στους Δυτικούς ναούς η γλυπτική γίνεται μνημειακή, κατά παρόμοιο τρόπο που υπήρχε και στην αρχαία κλασσική εποχή. Αυτό σημαίνει, πως δεν περιορίζεται και δεν ικανοποιείται στο απλό ανάγλυφο, αλλά καταφεύγει στα περίοπτα. Ο γλυπτικός διάκοσμος κυριαρχεί στους ναούς, στην δε γοτθική περίοδο και οι εξωτερικοί κίονες των ναών γίνονται αγαλματόμορφοι. Μια «γεύση» του είδους αυτού παίρνουμε από την παρακάτω εικόνα. Είναι η πρόσοψη της Παναγίας των Παρισίων, ναός γοτθικού ρυθμού, όπου είναι εμφανής ο γλυπτικός διάκοσμος, ο οποίος αποτελείται όπως διακρίνεται καθαρά από ικανό αριθμό αγαλμάτων.

Ο ναός της Παναγίας των Παρισίων

Και έχει πλήθος θεμάτων πλέον, η τέχνη της Εκκλησιαστικής γλυπτικής της Δύσης, διότι για τον μεσαιωνικό άνθρωπο στη Δύση, ο καθεδρικός ναός πρέπει να εκφράζει κάθε ηθική και ιστορική γνώση. Εμφορούμενη αλλά συγχρόνως και μιμούμενη το “speculum majus” (μεγάλος καθρέφτης) του Vincent de Beauvais (Βίνσεντ ντε Μπωβαί), επιθυμεί να γίνουν και οι Μητροπολιτικοί ναοί «καθρέφτες» του κόσμου, εγκυκλοπαίδειες γνώσεων, που να αφορούν την φύση, την επιστήμη, την ηθική, την ιστορία. Για τους μη γνωρίζοντες, ο Vincent de Beauvais ήταν Δομινικανός μοναχός από τη Γαλλία. Γράφει το 1260 μ.Χ. την πιο διάσημη μεσαιωνική εγκυκλοπαίδεια γνώσεων “speculum majus” με πάνω από 3 εκατομμύρια λέξεις στην οποία φιλοδοξεί να είναι μια επισκόπηση της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου. Αποτελείται από 3 μέρη, την “speculum naturale” (καθρέφτης της φύσης), την “speculum doctrinale” (καθρέφτης του δόγματος), και την “speculum historial” (καθρέφτης της ιστορίας).

Ας δούμε τώρα τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται η τέχνη της Εκκλησιαστικής γλυπτικής της Δύσης. Ο Χριστός κατ’ αρχή, ως Κριτής με τα τέσσερα σύμβολα των Ευαγγελιστών ήτοι άνθρωπος ή άγγελος (Ματθαίος), λιοντάρι (Μάρκος), μοσχάρι (Λουκάς) και αϊτός (Ιωάννης), καταλαμβάνει όλο το γλυπτό τύμπανο του Πυλώνα του ναού.

Κατόπιν η Θεοτόκος, με σκηνές από τον βίο της, πληρεί τις μετόπες των υπολοίπων εισόδων του ναού ή τις πλευρές του περιπατητηρίου. Το περιπατητήριο είναι ένας χώρος που βρίσκεται αποκλειστικά στους ναούς της Δύσης. Είναι ο περί το Ιερό ημικυκλικός διάδρομος που περιβάλλεται ακτινηδόν από κογχωτά παρεκκλήσια. Για να γίνουμε κατανοητοί, δημοσιεύουμε κάτοψη δυτικού ναού, όπου με μπεζ χρώμα διακρίνεται το περιπατητήριο.

Κάτοψη δυτικού ναού, διακρίνεται με μπεζ χρώμα το περιπατητήριο

Εμφανίστηκε τον 10ο αιώνα, στον ναό του Αγίου Μαρτίνου της πόλης Τουρ στη Γαλλία και προήλθε από την ανάγκη της κυκλοφορίας των πιστών για να προσκυνήσουν τα άγια λείψανα τα ευρισκόμενα στην κρύπτη, κάτω από την αγία τράπεζα. Η παρακάτω εικόνα δείχνει πως είναι ένα περιπατητήριο.

Περιπατητήριο δυτικού ναού

Στη Δύση λόγω της Μαριολατρείας που επικρατεί στην Καθολική Εκκλησία, και ιδιαίτερα με την ώθηση των Κιστερκιανών μοναχών, γίνεται η αιτία να αφιερωθούν οι μεγάλες μητροπόλεις στο όνομα της Θεοτόκου, οι γνωστές Νοτρ – Νταμ (NotreDame). Η Μαριολατρεία είναι, η ούτως ειπείν θεοποίηση της Παναγίας από την Καθολική Εκκλησία. Εισάγονται καινοφανή δόγματα, όπως η άσπιλη σύλληψη της Θεοτόκου, δηλαδή η γέννησή της χωρίς το προπατορικό αμάρτημα, όπως έχουμε όλοι εμείς οι άνθρωποι, η αναμαρτησία της, πως δεν αμάρτησε δηλαδή εν ζωή ποτέ και το 1950 με διάταγμα του πάπα Πίου ΙΒ ΄, η ενσώματη μετάστασή της μετά τον θάνατό της, αφού ως μη έχουσα το προπατορικό αμάρτημα, ο θάνατος δεν μπορούσε να ασκήσει την διαλυτική του δύναμη στο σώμα της. Ακολουθώντας λοιπόν η γλυπτική τέχνη των ναών της Δύσης, την παραπάνω διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας, αποδίδει διάφορα γλυπτά με την κοίμηση της Θεοτόκου ή σκηνές από τον βίο της με βάση τα απόκρυφα ευαγγέλια. Η εικόνα που δημοσιεύουμε παρακάτω, εικονίζει την Παναγία σε στάση προσευχής.

Η Παναγία σε στάση προσευχής

Ακολουθούν κατόπιν θέματα τα οποία δείχνουν την συμφωνία Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, σύμφωνα με την τάση της εποχής εκείνης. Άλλα θέματα που συναντάμε στους Δυτικούς ναούς είναι, οι Αρετές και οι Κακίες, οι Φρόνιμες και Μωρές Παρθένες, οι ελεύθερες Τέχνες κ.λ.π. Από τον 11ο αιώνα κάνει την εμφάνισή της και η επιτάφια γλυπτική, αγάλματα δηλαδή επιφανών ανδρών οι οποίοι παριστάνονται ξαπλωμένοι πάνω στην πλάκα.

Στην Ιταλία στις προσόψεις των ναών επικρατούν τα πολύχρωμα μάρμαρα.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 

Η Σύνοδος της Φραγκφούρτης το 794 μ.Χ., απετέλεσε μια μεγάλη τομή για την στάση της Δυτικής Εκκλησίας απέναντι στη ζωγραφική των ναών και καθόρισε πλέον την θέση της. Εν αντιθέσει με την Ανατολική Εκκλησία, αναγνώρισε αυτή ως στοιχείο μόνο «διακοσμήσεως των Εκκλησιών», ουδόλως ενδιαφερομένη αν αυτή εκφράζει δογματικές, λειτουργικές ή υψηλές θεολογικές ιδέες. Έτσι αφέθηκε η τέχνη αυτή ελεύθερη και ασύδοτη στα χέρια, τις υποκειμενικές ιδέες και νοοτροπίες των ζωγράφων. Το κάθε άγαλμα ή εικόνα δεν είναι μόνο σύμβολο, αλλά αυτοδύναμη μορφή με συναισθήματα που πρέπει να εκφραστούν. Όλα τα ανθρώπινα αισθήματα με τον ρεαλιστικότερο τρόπο, απέδωσε η τέχνη αυτή στις εικόνες των ναών. Οι καλλιτέχνες πρέπει να πείσουν με συγκεκριμένες, σύμφωνα με τις προσωπικές τους αντιλήψεις περί τέχνης, ζωγραφικές κινήσεις τον θεατή, πως απέναντί του έχει μια αυτόνομη πραγματικότητα και όχι απλώς μια εικόνα. Εικόνες που αναπαριστούν την Θεοτόκο θρηνούσα τον Χριστό, τον Χριστό πάσχοντα, τη Θεομήτωρα ως Βρεφοκρατούσα Παρθένο, είναι από τα συνηθέστερα θέματα στα οποία, οι δυτικοί αγιογράφοι χρησιμοποίησαν ως πρότυπα, συγκεκριμένα φυσικά πρόσωπα. Ευνοούμενες και ερωμένες των μεγάλων ζωγράφων έγιναν υποδείγματα για την μορφή της Θεοτόκου και επεβλήθησαν στους ναούς δια πολλών αντιγράφων, αφού συνοδεύονταν από το κύρος αυτών και την αναμφισβήτητη καλλιτεχνική τους αξία. Γράφει λόγου χάρη η «Καθημερινή» της 23ης Σεπτεμβρίου 2014 στο άρθρο «Οι αισθησιακοί θησαυροί του Τισιανού»: «Βία, ακολασία, πάπες, αυτοκράτορες, θεοί, μάρτυρες, η ερωμένη ενός καρδιναλίου - ο Τισιανός τους έβαλε όλους μέσα στο έργο του … Ο Τισιανός μπορούσε επίσης να διοχετεύει συγκίνηση μέσα σε χριστιανικά θέματα, ζωγραφίζοντας τρυφερές μαντόνες (σ.σ. Παναγίες) ή σκοτεινές σκηνές από το μαρτύριο και το θάνατο του Ιησού... Αντίθετα θέλει να βλέπει αντιστοιχίες ανάμεσα στις απεγνωσμένες προσπάθειες της Λουκρητίας να αντισταθεί στον βιασμό, και τις χειρονομίες του Αγίου Λαυρεντίου που πεθαίνει στην πυρά για την πίστη του. Πάει πιο πέρα και παραλληλίζει τη στάση της Λουκρητίας με τον Χριστό όταν τον προπηλάκιζαν οι στρατιώτες του Πιλάτου». Το έργο των αγιογράφων της Δύσης βοηθήθηκε κατά πολύ από την χαρακτική, η οποία ως διάδοχος της μικρογραφίας, αναπτύχτηκε από τον 16οαιώνα και εφεξής.

Από τον 15ο αιώνα στη ζωγραφική ανοίγεται ένας καινούργιος και μεγάλος δρόμος. Αυτό που αναζητούνταν εδώ και αιώνες από την αρχαιότητα κατακτάται επιτέλους. Και αυτό δεν είναι άλλο από την τρίτη διάσταση, το βάθος ή προοπτική. Μέχρι τον 15ο αιώνα η ζωγραφική απέδιδε τα έργα της με δύο διαστάσεις, μη μπορώντας να αποδώσει τον τρισδιάστατο κόσμο, στον οποίο είναι συνηθισμένο το μάτι μας. Τώρα πλέον οι ζωγράφοι της Αναγέννησης «παίζοντας» με το χρώμα ή την σύγκλιση των γραμμών, δημιουργούν την ψευδαίσθηση του βάθους. Το βάθος ή προοπτικήαναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Ιταλία, αλλά και στις Κάτω Χώρες. Με τα εφόδια αυτά, και την καθιέρωση της ελαιογραφίας που δίνει έντονα και ζωηρά χρώματα οι ζωγράφοι εργάζονται για τις εικόνες των ναών, τα παρεκκλήσια, τα antependia και όπου αλλού ο χώρος προσφέρεται.

Τα antependia είναι γλυπτά ή ζωγραφισμένα προκαλύμματα που κοσμούν την αγία τράπεζα. Η παρακάτω εικόνα απεικονίζει antependium με ζωγραφισμένο προκάλυμμα.

Antependium με ζωγραφισμένο προκάλυμμα

Τα παλιότερα antependia όπως αυτό που δημοσιεύουμε και είναι γλυπτό απεικόνιζαν τον Χριστό ανάμεσα στους 12 αποστόλους.

Antependium με γλυπτά

Με τον Φλαμανδό ζωγράφο Jean van Eyck (Γιαν Βαν Άικ), εγκαινιάζεται η


παράδοση να απεικονίζονται στους πίνακες και οι δωρητές των έργων. Ο Jean van Eyck είναι και από τους πρώτους που υπέγραφαν τα έργα τους.

Στους ναούς της Δύσης η ζωγραφική εξαπλώθηκε σε όσους από αυτούς ο ρυθμός το επέτρεπε, αφού υπήρχε αφθονία ελεύθερων επιφανειών και ο χώρος προσφέρονταν. Αντίθετα στους ναούς γοτθικού ρυθμού η αγιογραφία σχεδόν εξέλιπε. Η κυριαρχία των γλυπτών επιφανειών, το δάσος των κιόνων και των διαγωνίων τόξων που διαμορφώνονταν πάνω από αυτούς στις οροφές, δεν άφηνε καθόλου χώρο για την αγιογραφία. Βρήκε όμως καταφύγιο στα πολλά παράθυρα που υπάρχουν στον ρυθμό αυτό, δηλαδή στα τζάμια αυτών. Έτσι προέκυψε η τέχνη τηςυαλογραφίας, η οποία στη Δύση αντικατέστησε την παλιά τέχνη των ψηφιδωτών, δίνοντας θαυμαστά έργα και μικρά αριστουργήματα, συμβάλλοντας έτσι στην γοητεία και την όλη ανάδειξη των καθεδρικών ναών. Ο καθεδρικός ναός της Παναγίας των Παρισίων είναι ένα τέτοιο δείγμα, του οποίου τις έξοχες όντως υαλογραφίες (vitraux) θαυμάσαμε προ ετών, όταν έτυχε να τον επισκεφτούμε.

Οι υαλογραφίες (vitraux) από τον 12ο αιώνα και μετά, είναι αληθινός και

ασυναγώνιστος διάκοσμος των γοτθικών ναών, η δε μελέτη της κατασκευής και της εξελίξεως αυτών μέχρι τον 16ο αιώνα, πρέπει να αποτελέσει ιδιαίτερο κλάδο μελέτης, της αγιογραφίας της Δύσης. Η γενική μορφή του vitrail (βιτρώ) είναι η εξής. Μέσα σ’ ένα μεταλλικό πλαίσιο, τοποθετούνται σε σκελετούς από μολύβι, κομμάτια χρωματιστών γυαλιών – πολλές φορές σε δύο στρώματα – με των συνδυασμών των οποίων παριστάνονται και απεικονίζονται διάφορες σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη ή διάφορα γεωμετρικά και διακοσμητικά σύμβολα. Οι εικόνες που δημοσιεύουμε, πιστεύουμε πως βοηθούν επαρκώς στην κατανόηση της τεχνικής αυτής. Πάντως στους ναούς της Ανατολικής Εκκλησίας η τέχνη της υαλογραφίας, έμεινε πάντα ένα ξένο σώμα. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Κωνσταντίνος Καλοκύρης: Εισαγωγή στη Χριστιανική και Βυζαντινή Αρχαιολογία (Η Τέχνη Ανατολής & Δύσεως)
2. Ελληνική και Ξένη Βικιπαίδεια (Wikipedia)
3. Εγχειρίδιο Θρησκευτικών Γ΄ Γυμνασίου